بانک مشاهیر ایران

خیام نیشابوری، ستاره شناس، فیلسوف، ریاضی دان و شاعر دوره ی سلجوقیان است که به خاطر مقام علمی بالایی که داشته به او لقب «حجه الحق» داده بودند، اما بیشتر شهرت و آوازه ی او به خاطر جایگاه ادبی و رباعیاتش می باشد که به چندین زبان زنده ی دنیا ترجمه شده و در اروپا شهرت فراوانی به دست آورده است.

در شرح زندگی نامه شاعر خیام نیشابوری این گونه آمده است که وی در قرن پنجم هجری قمری در شهر نیشابور از توابع استان خراسان رضوی به دنیا آمد. در سنین میانسالی اصول فقه را نزد امام موفق نیشابوری آموزش دید. و پس از آن فلسفه، حدیث، تفسیر، حکمت و ستاره شناسی را به خوبی یاد گرفت. بعضی ها در مورد ایشان این گونه نوشته اند که خیام فلسفه را مستقیما از زبان یونانی آموخته بود.

حدود سال ۴۴۹ هجری قمری زیر نظر و به سرپرستی ابوطاهر که قاضی القضات سمرقند بود، یک کتاب به زبان عربی در مورد معادله های درجه سوم نوشت و نام آن را «رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» گذاشت، و از آن جایی که با خواجه نظام الملک طوسی رابطه ای صمیمی و نزدیک داشت، این کتاب را به ایشان تقدیم نمود.

پس از گذشت این دوران حکیم عمر خیام نیشابوری توسط پادشاه جلال الدین ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان دعوت شد تا مسئولیت و سرپرستی رصدخانه ی اصفهان را بر عهده بگیرد. زمان اقامت ایشان در اصفهان هجده سال طول کشید.

با مدیریت خیام زیج ملکشاهی یا همان سالنامه آماده شد و طرح سر و سامان دادن به گاه شمار را تنظیم کرد. وی گاه شمار جلالی یا همان تقویم جلالی را که به نام جلال الدین ملک شاه معروف است دسته بندی کرد، اما پس از مرگ ملک شاه این گاه شماری به کار گرفته نشد.

در این زمان عمر خیام به عنوان ستاره شناس در دربار مشغول خدمت بود، اگرچه خودش به ستاره شناسی اعتقاد زیادی نداشت، توانست مهم ترین و تاثیرگذارترین اثر ریاضی خود را به نام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» تالیف کرد و در آن به شرح خطوط موازی و نظریه ی نسبت ها پرداخت.

همچنین گفته شده هنگامی که سلطان سنجر، پسر ملک شاه در کودکی دچار بیماری آبله شده بود، خیام او را درمان کرده و از چنگال این بیماری نجات داده بود.

ولی پس از مرگ ملک شاه و کشته شدن نظام الملک وزیر دربار، خیام مورد بی مهری های زیادی قرار گرفت، به گونه ای که کمک مالی به رصدخانه زیج قطع شد. پس از سال ۴۷۹ هجری قمری، خیام تصمیم گرفت اصفهان را ترک کند و به مرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود برود.

کتاب های «میزان الحکم» و «قسطاس المستقیم» را احتمالا در همان جا تالیف کرد. و کتاب «مشکلات الحساب» را نیز احتمالا در همین سال ها به رشته ی تحریر در آورده است. غلامحسین مراقبی پژوهشگر و محقق در زمینه ی تاریخ ایران در مورد حکیم عمر خیام نیشابوری گفته که ایشان در طول زندگی خود هرگز ازدواج نکرده و همسری نداشته است.

مورخان زمان مرگ خیام نیشابوری را در حدود سال های ۵۱۷ تا ۵۲۰ هجری قمری در زادگاه خود نیشابور می دانند. گروهی از تذکره نویسان هم تاریخ فوت او را سال ۵۱۶ هجری قمری نوشته اند.

اما سرانجام پس از انجام تحقیق ها و بررسی های لازم، تاریخ دقیق مرگ خیام نیشابوری را سال ۵۱۷ هجری قمری اعلام کرده اند. آرامگاه ایشان در حال حاضر در شهر نیشابور قرار دارد، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق (ع) واقع شده است.

کتاب ها و آثار حکیم عمر خیام

رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله – به زبان عربی

رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس

میزان الحکمه

قسطاس المستقیم

رساله مسائل الحساب

القول علی اجناس آلتی بالاربعاء

رساله کَون و تکلیف